Antik Yunan Dünyasında Lir

Antik Yunan’ın önemli bir parçası olan müzik, tanrıların armağanı olarak görülüyordu. Hatta bazı enstrümanların icadı tanrılara atfedilmişti: Lir, Hermes’e; aulos (flüt) Athena’ya atfedilmiştir. Ek olarak Müzler (ilham perileri); şarkı, dans ve neşe yetenekleri, tanrıların ve insanlığın sıkıntılarını unutmasına yardımcı olmuştur ve müzisyenlere daha da büyük sanatsal yüksekliklere ulaşmaları için ilham vermiştirler.

Symposia denilen özel içki partilerinden tutun da dini törenlere kadar birçok etkinlikte bir sürü enstrüman kullanılmıştır. Telli çalgılar: kithara (klasik gitar),lir, arp; Vurmalı Çalgılar: cymbal (halile); Nefesli Çalgılar: aulos (flüt), sirinks (pan flütü), hydraluis (su orgu). Asıl konumuza dönecek olursak; başta Hermes olmak üzere Apollo, Orpheus, Eros ve Akhilleus gibi efsanevi figürler lir ile anılmıştırlar.

Yunan mitolojisinin vazgeçilmez enstrümanı olan lir; arp ailesinden, tarihi MÖ 9. yüzyıla kadar giden telli, antik bir çalgıdır. Rezonans gövdesi ve tellerden oluşur. Lir, Helenistik Dönem’de (Helenistik Dönem, Büyük İskender’in istilalarıyla başlayan, Antik Dünya’da Grek etkisinin doruğa ulaştığı dönemdir.) ozanların ve düşünürlerin önemli bir sembolü olmuştur ki bu durum, Lirik düşünce sisteminin temeli atılmıştır.

Efsaneye göre; Hermes, kapısının eşiğinde güzelliğine hayran kaldığı bir kaplumbağa bulur. Kaplumbağayı göründüğü kadar nasıl güzel ses çıkaracak bir lire dönüştürebileceğini düşünmeye başlar. Aynı zamanda Hermes, hırsız olarak yakalanırsa sahip olacağı pazarlık kozu karşısında keyifleniyordu çünkü daha beşikte bir bebekken, Apollon’dan kırk baş sığır çalmayı planlamıştı. Kaplumbağayı alıp eve götürdü ve gri çelik bir bıçakla kamış saplarını ölçüp kesti. Sonrasında bunları kaplumbağanın kabuğunun arka tarafına yapıştırdı ve üzerine sığır derisi gerdi. Üzerine bir çapraz çubukla bağlanan yay şeklinde iki kol tutturdu. Her biri diğerine akort edilmiş yedi adet koyun bağırsağı teli gerildi. Her biri diğerine akort edilmiş yedi adet koyun bağırsağından oluşmuş teli gerdi. Artık lir hazırdı. Ama çalmaya başladığında kulağa korkunç bir ses geliyordu geliyordu.

Tabii o sıralar Apollo çalınan sığır sürüsünün izini sürüyordu. Ve üzüm bağlarını budayan bir yaşlı adam görüp etrafta hiç sürü görüp görmediğini sorar. Yaşlı adam, zikzak çizerek yürüyen bir çocuk gördüğünü ve inekleri “başları kendisine dönük olacak şekilde geriye doğru” sürdüğünü söyler. Apollon daha sonra uzun kanatlı bir kuş görür (turna Hermes’in sembolüdür) ve hırsızın kim olduğunu hemen anlar. Hermes’i bir mağarda bulur. İneklerin nerede olduğunu sorar ve onu yeraltının karanlığında dolaşmaya mahkum olan Hades’in kara deliğine atmakla tehdit eder. İki kardeş bu şekilde tartışmanın sonu olmayacağını anladıklarında babaları olan Zeus’un aralarındaki anlaşmazlığı çözmesi için Olimpos Dağı’na giderler. Zeus, Hermes’in yalan söylediğini anlar ve çaldığı sığır sürüsünü nereye sakladığını göstermesini söyler. Sonra Hermes, Apollon’a bir teklifte bulunur. Sığır sürüsünün kendisinde kalmasını karşılığında ise yaptığı liri vermeyi teklif eder. (“So then, I will give you this lyre, glorious son of Zeus…” – Homeric Hymn to Hermes, line 490) Ve Apollon’a ait hiçbir şeyi çalmayacağına dair yemin eder. Bu noktadan itibaren Apollo, mükemmel arpist olarak nitelendirilir. Ayrıca Apollo, diğer büyük müzisyen Orpheus’a, liri nasıl çalacağını öğretmiştir.

Ege’de MÖ 14. yüzyıl boyunca lirler S şeklinde kollar ve su kuşları ile dekore edilirlerdi. Ayrıca lirler daha sonra Minos çanak çömleklerinde dekoratif motif olarak da kullanılmışlardır. M.Ö. 8. yüzyıla ait geometrik, kırmızı ve siyah figürlü çanak çömlekler gibi Yunan sanatında sıkça karşılaşabiliriz. Günümüze kadar ulaşan MÖ 5. yüzyıldan kalma kaplumbağadan bir gövde ve MÖ 6. yüzyıldan kalma akort mandalları, lir hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.

Antik Yunan döneminde lir çalmak Yunan eğitiminde önemli bir husustur. Örnek verecek olursak; Platon, müzik eğitiminde sadece liri önemsemiştir. Bazı Yunan şehir devletlerinde (poleis) de madeni paralarında lir enstrümanını sembol olarak kullanılmıştır. Örneğin, Karia’daki gümüş Calymna (MÖ 600 -550) sikkesinin arkasında bir kaplumbağa kabuğu liri vardır. Veya başka bir örnekte, Apollon’a ve Müzlere adanmış bir tapınağın bulunduğu Thespiai sikkelerinin arka kısmlarında üç telli bir lir betimlemesi vardır.

KAYNAKÇA;